ते क्षण…

बालगंधर्व आजारी झाले आणि हॉस्पिटलात तर त्यांची शुद्धच गेलेली होती. भोवताली मंडळी भजन करीत होती. ते दृश्य मला पाहवेना. कसातरी घरी आलो. त्यावेळी मी बंगलोरला होतो. सुटीसाठी आलो आणि हे दर्शन घेऊन परतलो. काय होणार याचा धसका घेऊनच हॉस्पिटल सोडले. चोवीस तासाच्या बंगलोर प्रवासात बालगंधर्वांच्या आमच्या भक्तीचे क्षण माळेसारखे संथपणाने ओढीत होतो.

आकाशवाणीत १९४५ नंतर त्यांची आमची रोजची भेट होऊ लागली. सीताकांत लाड या आमच्या सहकाऱ्यामुळे गंधर्व आकाशवाणीवर आले. बालगंधर्व आमच्यात इतके रमले की कधीकधी तर प्रोग्राम मिटिंगला येऊन बसत. आमच्या काही सहकाऱ्यांना आपल्या शेजारी हा युगपुरुष बसला आहे, याच्या मधुर स्वरांनी महाराष्ट्रातल्या लाखो रसिकांना रोमांचित केले आहे, याची पुरेशी कल्पनाही नसे.त्या काळात सुंदराबाई आणि बालगंधर्वांची गुळमुळीत जुगलबंदी चाले. एका कार्यक्रमात सुंदराबाई डोळ्यावर एक भला मोठा चष्मा चढवून आणि बालगंधर्व दुसऱ्याचाच नाकावरून सारखा खाली घसरणारा चष्मा लावून वाचत होते. एक नटसम्राट- दुसरी लावणीसम्राज्ञी. बालगंधर्व घरी जेवायला आले. घरी त्यांचं एक गाणं झालं. मास्तर कृष्णरावही त्यावेळी आले होते. ‘धाव घाली विठू आता, चालू नको मंद’ हे भजन बालगंधर्वांनी इतक्या बहारीनं, इतक्या तळमळीनं, भक्तिभावानं म्हटलं की सारेजण होश नसल्याप्रमाणे गुंगलो होतो. मास्तर कृष्णरावांनी तर त्यांना मिठी मारली.

रात्रभर मी असा अस्वस्थ होतो आणि सकाळी बंगलोरला उतरलो. उदास, हरवलेला.

पं. मल्लिकार्जुनांचं गाणं ठरलं सकाळी. मी अर्थात् जाणार होतोच. तेवढंच गंधर्वांच्या आजाराचं सावट विरळ होईल.

सकाळी उठलो. नेहमीप्रमाणे रेडिओ लावला आणि हिंदी बातम्यांत शेवटी कळलंच की बालगंधर्व गंधर्वलोकांत गेले. मी अगदी एकटा. हॉटेलातल्या इतर मंडळींना या गोष्टीचं तसं काहीच नव्हतं. माझ्या दुःखाला वाट दिली आणि कामाला लागलो. पं. मन्सूरांच्या गाण्याचं विसरूनही गेलो. आमचे सहाय्यक श्री. भुसनूरमठ होते, त्यांना बोलावलं. आदल्या दिवशी मी त्यांना कल्पना दिली होतीच. बंगलोरच्या कानडी वर्तमानपत्रांतही बातमी आली होतीच. त्यावेळी मला गंधर्वांची महती आणखी कळली. बंगलोरात कानडी श्रोत्यांना गंधर्वांच्या नाटक-गायनाबद्दल भरपूर प्रेम, अपार श्रद्धा.

आम्ही श्री. गुब्बी वीरण्णा यांच्या घरी गेलो. त्यांची सुस्वरूप कन्या उत्तम नृत्य करीत असे. माझी ओळख झालेली होती. श्री. गुब्बी वीरण्णा म्हणजे कानडी नाट्यसृष्टीतले बडे प्रस्थ. श्रीमंत नाटक मंडळी. असा किस्सा सांगत की त्यांच्या एका नाटकांत ते स्टेजवर हत्ती आणत. एका वेळी गंधर्वांची कंपनी आणि त्यांची कंपनी हुँबळीला नाटक करीत. आणि एकमेकांची नाटकं पाहात असत. त्यांची पत्नीही नाटकात असे. उत्तम गाणं गात त्यांच्याकडे गेलो. त्यांना गंधर्वांच्या मृत्यूने गहिवरून आलं. त्या दोघांनीही आपली श्रद्धांजली ध्वनिमुदित केली. आणि त्यांच्या पत्नीने त्यांच्या नाटकातलं एक कानडी गाणं ध्वनिमुद्रित केलं. ‘सत्य वदे वचनाला नाथा’ या चालीवर. आणखी असे एक दोन जाणकार मिळाले. त्यांची श्रद्धांजली घेतली. पण सगळ्यांत भावपूर्ण बोलले प्रसिद्ध कादंबरीकार आ. ना. कृष्णराव. त्यांनी गंधर्वांना नाट्यसृष्टीचा सम्राट असं म्हणून त्यांच्या अनेक नाटकावर उत्तम असं भाष्य केलं. ‘फार मोठा’ ‘फार मोठा’ असं संपवलं. पं. मल्लिकार्जुन वाट पहात होते. दोन तंबोरे झणकारत होते. तंबोऱ्यावर तिथल्या दोन शिकाऊ मुलीच बसल्या होत्या. ‘काय हा उशीर हो?’ पंडितजींनी विचारलं आणि मी उभ्याउभ्याच कोसळलो. पंडितजींना कल्पना नव्हती. मी कसंबसंच सांगितलं- ‘गंधर्व गेले. काल.’ –

 पं. मल्लिकार्जुनांनी एकदम दोन हात पसरले. तंबोऱ्यावर – मान सावकाश, हलवत म्हणाले –  भाऊसाहेब- सूर गेला. नुसती मान हलवत होते. सर्वजण शांत. मला पंडितजींनी हाताला धरून बसवलं. इतर मंडळीही आमची विवशता जाणत होते. समजत होते.

पं. मल्लिकार्जुनांनी एकदम तंबोऱ्यावरचे हात काढले. तंबोऱ्यांनी सूर दिला आणि पंडितजींनी एकवम तार षड्ज लावला. बालगंधर्वाच्यासारखाच पंडितजींचा तार षड्ज म्हणजे एक अद्भुत चमत्कार आहे. तंबोऱ्याची आस-झार- आणि मन्सुरांचा षड्ङ्ग- एक रंग, एक रस, एकरूप. चांगला वमसास संपेपर्यंत तार षड्ज गुंजन करीत राहिला.

एका स्वरसम्राटाला दुसऱ्या स्वरसम्राटाने वंदना केली. आणि आमचे गंधर्व-युग संपले.