गाजलेली नाटके : स्वयंवर व एकच प्याला

बालगंधर्वांची सर्वाधिक गाजलेली नाटके म्हणजे स्वयंवर आणि एकच प्याला. स्वयंवरमधील रूक्मिणीच्या भूमिकेत ते राजकन्येची ऊंची वस्त्रे परिधान करीत. उलट एकच प्यालामध्ये सिंधूच्या भूमिकेत त्यांना फाटकी लुगडी नेसावी लागत. प्रत्येक भूमिकेतील आपली वेशभूषा ते अत्यंत टापटिपीने करीत. शालू आणि लुगडी इतकी चापूनचोपून सुंदर नेसत की स्त्रियांनी तो आदर्श समोर ठेवावा. आपली रंगभूषा ते फार काळजीपूर्वक करीत.

संशयकल्लोळनंतर अवघ्या दीड महिन्यात स्वयंवर रंगभूमीवर आले. या दोन नाटकांतल्या बालगंधर्वांच्या भूमिका भिन्न वातावरणातल्या आणि भिन्न स्वरूपाच्या होत्या. ती भिन्नता अचुक दाखवून बालगंधर्वांनी या दोन्ही भूमिका गाजविल्या. कृष्णाला प्रत्यक्ष पाहण्यापूर्वीच त्याच्यावर अनुरक्त झालेली रूक्मिणी ” दादा ते आले ना”, म्हणत रंगभूमीवर प्रवेश करते. बालगंधर्वांचे हे पदार्पण नि या वाक्याचे उच्चारण इतके बहारदार होई की त्याचे वर्णन करायला शब्द अपुरे पडावेत. रूक्मिणीचे कृष्णावरील असीम प्रेम प्रगट करीत. ही एन्ट्री, हे वाक्य आणि हा अभिनय मराठी नाट्यसृष्टीत अतुलनीय ठरला.

या नाटकाच्या अंकात रूक्मिणी आपल्या आईजवळ कृष्णाचे गुणगान करते. ते करतेवेळी कृष्णाविषयीचा जिव्हाळा आणि भक्ती बालगंधर्व मोठ्या तल्लीनतेने प्रगट करीत. तेवढ्यात रूक्मी येतो नि स्वयंवराचा मंडप जळणार-विदर्भ देशाची अब्रू धुळीला मिळणार, असे घोषित करतो. रूक्मिणी त्याला चार्थ्याने आणि धैर्याने उत्तर देते. त्या प्रवेशात गंधर्वांचे संभाषणचार्य प्रकर्षाने व्यक्त होई. त्यांच्या हालचालीही नजर वेधून घेत. लग्नमंडप जळणार नाही, हे जेव्हा भीष्मक महाराज सांगतात तेव्हा “बाबा, हे खरं ना”, असे विचारीत रूक्मिणी आनंदाने त्यांच्या गळयात हात टाकत असे. त्यावेळी आनंदाची प्रभा बालगंधर्वांच्या मुद्रेवर पसरत असे आणि तिचं प्रसन्न प्रतिबिब प्रेक्षकांच्या मुद्रेवर उमटे.

पुढे स्वयंवराच्या मंडपात जेव्हा युद्ध होण्याचा प्रसंग येतो, तेव्हा ” दादा, खडग मागं घे”, हे रूक्मिणी काहीशा कडकपणेच रूक्मीला बजावते अन् निमिषार्धात “महाराज, खडग मागं घ्या”, म्हणून कृष्णाला विनवते. यावेळी बोलण्यात एकदम किती फरक बालगंधर्व करीत. “या हतभागी रूक्मिणीचे स्वयंवर मोडलं – स्वेच्छेने वर पसंत करण्याचा अधिकार तिनं सोडून दिला आहे” असे सद्गदीत उद्गार जेव्हा बालगंधर्वांच्या मुखातून निघत, तेव्हा त्याचा विलक्षण परिणाम होत असे.

स्वयंवर नाटकात विविध भावना व्यक्त करणारी अनेक स्वगतं रूक्मिणीच्या तोंडी आहेत. रसोत्कट उच्चार आणि यथोचित अभिनय करून बालगंधर्व ती स्वगतं मोठ्या तल्लीनतेनं उच्चारीत. वाक्याचा ताल आणि तोल सांभाळण्याचे असामान्य कसब त्यांच्या अंगी होतं. त्यांच्या बोलण्याच्या ढंगामुळे बोजड वाक्यंही सोपी वाटत.

स्वयंवर नाटकात बालगंधर्वांचा अभिनय आणि त्यांचे संगीत जणू एकरुप झाले होते. मिळालेल्या भूमिकेचे मर्म समजून ते आपल्या बुद्धीने तिच्यावर जणू नवा प्रकाश टाकत. भारदस्त खानदानी संगीतावर आधारलेली रूक्मिणीची पदे बालगंधर्व इतक्या झोकात म्हणत की सारे प्रेक्षागार गायनांत तल्लीन होई. हे नाटक कधी संपूच नये, अशी भावना निर्माण होई.