शाळकरी मुले नाट्य करतात, त्याचे आपण कौतुक करतो, पण ते पाहताना ऐकताना आपण पूर्ण भानावर असतो. सतत जाणीव असते की हे खोटे आहे. एखादे मूल मात्र क्षणभर तरी आपणाला बेसावध करू शकते. कारण त्यावेळी त्याने स्वतःला त्या भूमिकेच्या अंतरंगात झोकून दिलेले असते. आपण जणू केवळ एखादे भांडे-‘ पात्र’ आहो, आणि नाटयामध्ये आपल्याला जे सोंग दिले आहे, जी ‘जागा’ म्हणजे ‘भूमिका’ आपल्या वाट्याला आली आहे, त्या सोंगाचे सगळेसगळे सार आपण त्या ‘पात्रा ‘मध्ये भरंभरून घेऊन स्वतः चिब व्हायचे आहे; अशा समरसतेने ते मूल वागलेले असते.

ही समरसता नाट्याच्या संपूर्ण काळात सतत धारण केली की कित्येक सूक्ष्म वाचिक-आंगिक क्रिया प्रकट करता येतात. त्या क्रिया इतरांना कळतात न कळतात, पण परिणाम खासच करतात. जाणवत न जाणवत, पण देहभान विसरायला लावतात. भीतिने रोम खडे होणे, छाती किंचित दिसेल न दिसेल इतकीच धपापणे, किंचित धाम फुटणे, इत्यादि सूक्ष्म क्रिया-व्यापार समरसतोविना उमटणे अशक्य. हैं कृत्य ठरवून केलेले असेल, नाट्यामधले असेल, तर तो ‘अभिनय केला’ असेच झाले. असा अभिनय, नटाचे किंवा नटीचे स-त्व, सत्-त्व आणि स्वत्वहि कामी लावणारा असतो; म्हणून त्याला ‘सात्विक’ किंवा ‘सात्त्विक’ अभिनय म्हणतात. तो आंगिक असतो आणि वाचिकहि असतो, पण त्याची जातपातळी, त्याची कुळी वेगळी असते.

आंगिक-वाचिक (आणि सात्त्विक) अभिनयाला काही बाह्य साधने उपकर ो हवीतच असे नाही. पण आशय स्पष्ट होण्याला साधनांची मदत होते. ‘डोळयाला पदर लावणे’ या क्रियेमध्ये पदर-रूमाल असा काही कपडा वापरला तर आगिक अभिनयाला जोड मिळते दुजोरा मिळतो. जे ‘पोहोचवायचे’ ते अधिक सहज पोहोचते. पगर-रूमाल त्या पोहोचवण्याच्या कामात, आशय ‘अभिनीत’ करण्यात, भाग घेतात. म्हणून ते कापडहि ‘अभिनया ‘तच गणले आहे. अशी साधने बाह्य, औपचारिक, बुद्ध्या वापरलेली म्हणजे ‘जवळ केलेली.’ त्यांचा’ आहार’ केला जातो म्हणून ते ‘आहार्य’ अभिनय.

असा विविधांगी अभिनय नसतो कोठे? पण ‘आधी ठरवून केलेला’ हैं लक्षण लावले, आणि गंधर्व शब्दाची जी व्याख्या पूर्वी उल्लेखिली ती मनीं वागवली, तर दिसते की गंधर्वाचा नाट्याभिनय हा विशिष्ट स्थळकाळीच व्हावयाचा. त्यातहि, ‘वाणी विशेष नटते ती गायनात’ हे माजले, तर म्हणावे लागते की विशिष्ट स्थळकाळी गीतगानयूक्त असा ठरवून केलेला अभिनय तो खासच गंधर्वांचा नाट्याभिनय. ते स्थळ चावडी असेल; पटांगण असेल; देवळाचा सभामंडप असेल; राजवाड्यातील ‘संगीतशाळा’ असेल; कोठीचा दिवाणखाना असेल की तमाशाचा ‘बोर्ड’ असेल. तेथल्या तेथल्या वेगवेगळ्या आविष्कारांना शाहीरी पवाडा, कलगीतुऱ्याची दंगल, हरिदासी कीर्तन लळित – दशावतार – गोंधळ, अभिजात गायन-वादन-नृत्य नाट्य, तंबोरीची लावणी, फडाचा वग अशी वेगवेगळी नावे, रूढीने पडली आहेत.

(या वेगवेगळ्या प्रकारांबद्दल पुष्कळ मते मांडली जातात. तथाकथित इतिहासाची आणि आजकाल जातीपातीची. त्या सर्वांना चोख उत्तर देता येते. पण तो विषय येथे नाही.) 

पुन्हा सर्वांचे मूळ सूचना ज्यात मिळते त्या नाट्यशास्त्रम् ग्रंथाकडे पाहिले, तर त्यात एक स्थळ सांगितले आहे. ते म्हणजे रंगमंडप. थिएटर. त्यातल्या रंगपीठावर (स्टेजवर) नाट्य व्हायचे. नाट्य अनेक प्रकारांचे. त्यामध्ये ‘नाटक’ हे मुख्य समावेशक. नाटकात पात्रे दोनाहून अधिक, आणि काही अभिनीत करायची. तिच्यात गतिमान असले तर ती अधिक समाजरंजक.

त्यालाच आज थिएटरमधले संगीत नाटक म्हणतात.

गीतनायक प्राचीनतम ग्रंथांतहि वेगवेगळ्या नावांनी सांगितले आहेत. त्यांमध्ये गंधर्व आणि अप्सरा हे वर्ग विशेष प्रवीण आणि तेवढ्यालाच वाहिलेले.

तेव्हा ‘गंधर्वनाट्यम्’ या शब्दाचा एकूण मतलब असा की गंधर्वतुल्य नटनटींनी रंगपीठावर सर्वांगीण अभिनयाद्वारे उभे केलेले संगीत नाट्य. ‘संगीत नाटक’.