कलावंताला जात नसते

त्याकाळी सगळ्याच संगीत नाटकांची संपूर्ण पुस्तकं जरी निघत नसली तरी पद्यावळी निघत. त्यांत पदाच्या रागाचं नांव, ताल, चाल ही दिलेली असे. अशा या नाटकांतील पदांमुळेच शास्त्रीय संगीताची तोंडओळख आणि प्रसार चोहीकडे झाला. भूप राग कसा असतो – तर ‘सुजन कसा मन चोरी’त नारायणराव गातात तसा – हे सामान्यातल्या सामान्य माणसाला कळू लागलं. त्यावेळी हुबळीतल्या सर्वच लोकांना मराठी कुठं समजत होतं? पण गंधर्व कंपनीच्या नाटकांना लोक अशी गर्दी करीत की विचारता सोय नाही. मराठी बरोबर न समजणारे कानडी प्रेक्षक ‘मानापमान’ संपताना आपापसात म्हणत, “माना आयतु. अपमाना आयतु. आदरे मानप्पा बरलिल्ला.” म्हणजे “मान झाला. अपमान झाला. तरीपण (शेवटपर्यन्त) मानप्पा नाही आला.” म्हणजे लोक हे गंधर्वांच्या शब्दांसाठी नाही तर सुरांसाठी जात असत. जातिवंत अभिनय कळायला त्यांना भाषा येणं आवश्यक वाटत नव्हतं. ज्यावेळी पहिल्या रांगेचा दर तीन रुपये आणि पिटाचा चार आणे होता त्यावेळी नारायणराव तीन तीन हजारांचं बुकिंग हुबळीतल्या गणेशपेठ थिएटर किंवा मल्लिकार्जुन रंगमंडपात घेत असत. दूरदूरचे लोक आठ आठ दिवस आधी तारेनं रिझर्वेशन्स करीत. बहुसंख्य लोक बैलगाड्या जोडून नाटकाला येत. नारायणरावांच्यामुळे आम जनतेत गाण्याची आवड पैदा झाली हे सत्य कोणाला नाकारून चालणार नाही. स्वतःचा चार-पाच तासपर्यन्त तरी का होईना, संपूर्णपणे विसर पडू शकेल असं नाटक-गायन ही काय चीज आहे ते नारायणरावांनी सिद्ध करून दाखविलं. एक गंमत सांगतो. हुबळीत रविवारी दुपारी नारायणराव ‘एकच प्याला’चा हातखंडा प्रयोग लावीत असत. त्यात त्यांची सिंधूची अविस्मरणीय भूमिका असे. पण शेवटी सिंधू मरते. तेव्हा बुधवारी रात्री ‘मानापमाना’त भामिनीच्या रूपाने किंवा ‘संशय कल्लोळा’त रेवतीच्या रूपाने गंधर्व पुनः जिवंत झालेले बघूनच भाबडे लोक आपापल्या गावी परत जात असत. इतकी त्यांची नारायणरावांवर अपूर्व भक्ती होती. गंधर्व सगळ्यांचे होते. ‘सारेगम’ महाराष्ट्रात निराळा आणि कर्नाटकात निराळा असं थोडंच असतं? कलाकाराला जात नसते. त्यानं फक्त सगळ्यांसाठी गात रहायचं असतं.