सगळ्या जागा गंधर्वाच्या

पंचवीस-तीस वर्षांपूर्वी नारायणरावांचं गाणं जसं मी दाखवू शकत होतो तसं आज दाखवू शकत नाही. ‘सुवासिनी’ चित्रपटात ‘येणार नाथ आता’ हे पद आशाबाई गायल्यात. गंधर्व ज्या पद्धतीनं जागा घेतील तशाच आशाबाईंकडून घेतल्या जाव्यात असे प्रयत्न मी केले आणि आशाबाईंनी त्या प्रयत्नांचं सोनं केलं. तीच गोष्ट गीतरामायणातील ‘मज सांग अवस्था दूता रघुनाथाची’ या पदाची. माणिक वर्मा ते गायल्यात. सगळ्या जागा गंधर्वांच्या. एकलव्याची आराधना मी सुरू केली. त्या वयात बालगंधर्वांच्या गाण्याचं शब्दात वर्णन करण्याची माझी क्षमता नव्हती. ‘ते छान आहे, कानाला गोड लागतं’ एवढंच त्यावेळी वाटायचं. आता वाटतं की बालगंधर्व तन्मयतेनं गात होते. गाताना त्यांचे शब्दोच्चार स्वच्छ आणि मधुर असत. स्वच्छ शब्दोच्चार आणि मधुर व स्वच्छ शब्दोच्चार करणारे अपवादात्मक. या अपवादात्मक व्यक्तींत बालगंधर्व सर्वश्रेष्ठ । असेच दुसरे अपवादात्मक गायक होते कुंदनलाल सैगल. पण ते बंगालमधले. बालगंधर्व म्हणजे सुरेलपणाची परिसीमा. ते अधिक सुरेल की ऑर्गन अधिक सुरेल हे सांगता येणार नाही. लयीचं भान गंधर्वांची तान म्हणजे जणू मोत्याची लडी. एकेक मोती सफाईदारपणे आणि डौलात गुंफला जाऊन ती दाणेदार तान लड बने. चार किंवा आठ मात्रांच्या तालात प्रत्येक गवयी गातो. पण त्या आठ मात्रात प्रत्येक पावमात्रेला, अर्ध्यामात्रेला लय असते याचं भान गंधर्वांना होतं. आठ मात्रात येणारे पदातील शब्द आणि त्या शब्दातील अक्षरं, काही अर्ध्या तर काही पावणेदोन मात्रात अर्थानुकूलता ढळू न देता उच्च्चार होतो. त्या स्वरांनाही लय असते. ती लयही ढळू न देणं हे सर्व बालगंधर्व सांभाळीत अवधानपूर्वक सांभाळीत. स्वरांमधील लय आणि शब्दांमधील विशिष्ट लय जर सांभाळली नाही तर त्या स्वरमाध्यमातून उच्चारल्या जाणाऱ्या शब्दांचा जो परिणाम होणं आवश्यक असतं तो होत नाही. ही जाणीव जन्मतःच त्यांच्या बुद्धीत परमेश्वरानं घातली असावी आणि हे सर्व समजूनच ते गात असत असंच मला वाटतं. त्यांना जे समजत होतं त्याची परिसीमा त्यांनी गाठली होती. बालगंधर्वांची गाणी अनेक गायक गायिका उत्तम तन्हेनं गातात. पण बालगंधर्व कुणाला समजले आहेत असं मला वाटत नाही. अगदी या क्षणापर्यंत वाटत नाही. त्यांची गायकी छोट्या गंधर्वांना नव्वद टक्के समजली आहे पण ते फक्त स्वरांमध्ये गंधर्वांची जास्तीत जास्त आठवण करून देतात. माणिक वर्मा याही बालगंधर्वांची आठवण करून देतात. पण त्यांच्या गाण्याच्या मुळाशी कोणी गेलेला नाही. ध्वनिमुद्रिका पाठ करून गाणारे सगळेच आहेत. म्हणूनच युगानुयुगातून क्वचितच होणारा माणूस म्हणजे बालगंधर्व.