सौदर्य आणि हालचाल

सुरेल संगीत, तालबद्धता आणि रंगभूमीची सजावट याप्रमाणेच त्यांचा अभिनय आणि त्यांच्या मोहक चेहऱ्यावरील पावित्र्य या गोष्टींचा सहृदय (आणि ‘सहृदय’ हा शब्द मी मुद्दाम वापरतो) रसिकाला विसर पडेलसे मला वाटत नाही. बालगंधर्वांच्या सौदर्यांत मोहकपणा होता, पण छचोरपणा नव्हता. आणि त्यामुळे वसंतसेना आणि रेवतीसारख्या भोगांगनांचे काम करतांना देखील त्यांच्या पिढीजात पेशापेक्षां त्यांच्या उदात्त स्वभावधर्माचा आविष्कारच रंगभूमीवर प्रामुख्याने पाहावयाला सापडत असे. बालगंधर्वांच्या या सौंदर्यगुणाबद्दल बोलतांना माझे एक रसिक मित्र म्हणाले “बालगंधर्वांचे सौदर्य इतके सोज्ज्वल आहे की, त्यांना रंगभूमीवर पाहिले की, वृद्धांना आपली मुलगी अशी असावी असावी असे वाटते, तर तरुणांना वाटते की, आपली सहचारिणी अशी असावी !”त्या अभिजात सौदर्याची खरी खुलावट करुणरसांत दिसत असे !’दया छाया घे निवारुनियां’ हे पद म्हणतांना त्यांच्या चेहऱ्यावर जो करुणभाव प्रकट होत असे, तो पाहून एखाद्या पाषाण हृदयी निर्दय कलिपुरुषालादेखील सिंधूची दया आली असती, मग सहृदय प्रेक्षकांच्या खिशांतले हातरुमाल स्थानभ्रष्ट व्हावेत यांत नवल ते कोणते ?

बालगंधर्वांच्या संगीताप्रमाणेच त्यांची रंगभूमीवरील हालचालदेखील अगदी लयबद्ध ! ‘कशि या त्यजूं पदाला’ हे पद म्हणत अखेर एकएक पाऊल टाकीत ते ज्या वेळी सुधाकराच्या पायांजवळ जाऊन बसत, किंवा ‘मज जन्म देई माता’ या पदानंतर ज्या वेळी ते एकपाऊल मागे सरकून गीतेच्या पायांवर मस्तक ठेवीत त्या वेळी सौंदर्य आणि नेटकेपणा हे गुण रंगभूमीवर प्रत्यक्ष अवतरले आहेत की काय असा भास होत असे ! ‘सखये अनसुये। थांब की ग बाई।।’ या पदाच्या वेळचा त्यांचा भाव पाहिला म्हणजे, मदनबाणांनी विद्ध झाल्यामुळे दीन बनलेल्या तरुण पण निष्पाप शकुंतलेने आपल्या सखीची आर्जवे आणखी वेगळ्या रीतीने केली असतील असे मुळी वाटतच नसे !

बालगंधर्व म्हणजे गंधर्व नाटक मंडळी हे कोष्टक इतके उघड होते कीं, त्याची जाणीव स्वतः बालगंधर्वांना नसावी हे संभवनीय नव्हते. आपण आपले काम चोख केले की नाटक रंगलेच पाहिजे हा आत्मविश्वास त्यांना असे. एकदां पुण्याला मानापमान नाटकाच्या दिवशी किर्लोस्कर थिएटर चिक्कार भरले होते. पण ऐन वेळी श्री. गणपतराव बोडस आपल्या कामाला अपरिहार्य अडचणीमुळे येऊ शकले नाहीतं. आणि लक्ष्मीधराची भूमिका एका दुय्यम दर्जाच्या नटाला करावी लागली. या फेरबदलामुळे रसिक जरा बिचकतील असे सर्वांसच वाटले. नाटकांची नांदी चालू असता श्री. विनायकराव पटवर्धन म्हणाले “आज नाटक रंगणार नाही.” जवळच उभे असलेले बालगंधर्व आपल्या नेहमीच्या रिवाजास अनुसरून म्हणाले, “काय प्रभु करील ते खरं !’ नाटक सुरू झाले आणि रंगत ही चालले ! दुसऱ्या अंकांत धैर्यधरभामिनीचा प्रवेश चालू असताना बालगंधर्व हलकेच म्हणाले “विनायकराव, नाटक रंगत आहे ना?”

रसिक रंगमंदिरांत दाटी करायचे ते बालगंधर्वांची ‘कला’ पाहण्याकरितां ! बँकेतील त्यांची शिल्लक अजमावण्याकरिता नव्हे ! दारिद्यपीडित सुहासिनीचे सौंदर्य ज्याप्रमाणे अधिकच मनोवेधक वाटते, त्याचप्रमाणे कर्जाच्या ओझ्याखाली वावरणारी बालगंधर्वांची कला रसिकांना अधिक आकर्षक वाटली असेल. बोलपटांचा मारा, कर्जाचे ओझे आणि स्वतःच्या शरिरावर डोकावू लागणाऱ्या वृद्धावस्थेच्या छाया, या त्रिदोषांमुळे बालगंधर्वांचा आत्मविश्वास नाहीसा होण्याच्या बेतात आला होता. ‘देवा, मी आता म्हातारा झालो’ असे उद्‌गार त्यांच्या तोंडून ऐकू येऊ लागले. पण ‘अहो, रुक्मिणी रुक्मिणी म्हणतात ना? ती मीच ! मीच कृष्णांची पट्टराणी !’ या उद्‌गारांच्या उच्चारांतील ‘कला’ जोपर्यंत ‘शैशवांतच’ आहे, तोवर रुक्मिणीच्या शरिराचा कल वृद्धावस्थेकडे झुकूं लागला आहे याचा विचार रसिकांनी तरी का म्हणून करावा? वृद्धत्वीं निज शैशवास जपणे बाणा कवीचा असे’ या केशवसुतांच्या वचनानुसार, वृद्धपणीदेखील बालगंधर्वांच्या कलेचे ‘शैशव’ कायम आहे.