स्वयंवर नाटकांतील पहिल्या दोन अंकातील नाट्याचार्य काकासाहेब खाडिलकरांनी रुक्मिणीच्या तोंडी घातलेली कृष्णवर्णनपर पदे बालगंधर्वांचे दर्शनमूल्य या दृष्टिकोनांतून अभ्यासिली तर एका निराळ्याच मजेदार अनुभूतीवर प्रकाशझोत टाकतात. वास्तविक श्रीकृष्णाची अलौकिक, दैवी रुपसंपदा, लावण्यरुपडे आणि रुक्मिणीच्या मनावर होणारी त्यांची प्रतिक्रिया यांचे शब्दांकन ही पदे करतात. “मम आत्मा गमला हा”, “, “सुजन कसा मनचोरी ग”, “एकला नयनाला विषय तो झाला” आणि “रुपवळी तो नरशार्दुल साचा” या पदांतील शब्द योजनेचा बारकाईने पुनःपुनः वेध घेता मला तर राहून राहून असे भासते की या पदांनी स्वयंवरांतील नाट्यप्रसंगात जरी श्रीकृष्णाच्या लावण्याचे वर्णन अभिप्रेत असले तरी प्रत्यक्षात मात्र रुक्मिणी, भामिनी, सुभद्रा, मेनका इत्यादी आपण निर्माण केलेल्या विविध नायिकांच्या भूमिकांतून विहार करणाऱ्या बालगंधर्वांचे दर्शनमूल्य चितारण्यासाठीच जणू अनाहूतपणे, अटळपणे सदर पदांवर वर्णनात्मक शब्दयोजना नाट्याचार्यांच्या लेखणीतून अवतरली असावी. गरती लावण्याचा खानदानी आविष्कार करणाऱ्या बालगंधर्वांच्या स्त्री भूमिकांतील प्रत्येक किंवा चित्रांकित प्रतिमा न्याहाळण्यास किंवा पुरुषवेषांतील त्यांचं मोहक, गोंडस, बाळसेदार रुपडं पाहिल्यास वरील कल्पना मनात रूढ होत जाते. श्रीकृष्णाच्या रूपयौवनाचे वर्णन करणारी पदे रचताना अनेक वर्षांच्या रंगभूमीवरील आणि बाहेर घडलेल्या बालगंधर्वांच्या गाढ परिचयामुळे स्वतःच्या मनावर अटळपणे उमटलेल्या बालगंधर्वांच्या दर्शनमूल्याच्या आलेखाने कळत-नकळत नाट्याचार्यांच्या प्रतिभेला साथ दिली असल्यास नवल ते काय ? बालगंधर्वांच्या स्त्री भूमिकेतील अप्रतिम देखणेपण आणि त्यांचं अजोड अभिनय सामर्थ्य यांचा नाट्याचार्यांना घडलेला साक्षात्कारच वरील पदात त्यांचेकडून शब्दबद्ध केला गेला आहे असे मानण्यास प्रत्यवाय असू नये. विरोधकांनी किंवा स्पर्धा करू इच्छिणाऱ्या कलावंतांनीही शत्रुभाव विसरून मानाचा मुजरा करावा असं खानदानी गरती लावण्य आणि नेत्रपल्लवीच्या दृष्टिक्षेपाने साधलेल्या संभाषणाच्या माध्यमातून सिद्ध केलेली समर्थ अभिनयाभिव्यक्ती या दोन अमोघ शस्त्रांनी “खळा देखी मग भूल फेकी, नयन भाषण मनास जिकी, क्षणी विनाशित रिपुभाव मनिचा (स्वभाव रिपुचा)” अशी बघणाऱ्याची अवस्था बालगंधर्वांच्या भूमिकांनी होत असे. बालगंधर्वांच्या स्त्री भूमिकांतील लावण्य दर्शनाचा आवर्जून नोंद घेण्याचा एक विशेष म्हणजे त्यामुळे कामोद्दीपनासारख्या अश्लाघ्य प्रवृत्ती काडीमात्रही जागृत होत नसत. ” आम्हा बायकांच सौंदर्य जर पुरुषांना दुष्ट करू लागलं तर आम्हा बायकांना सुंदर म्हणण्यापेक्षा कुरुपच म्हटले पाहिजे. सौंदर्य ते खरं-त्या नंदकुमाराचं सौंदर्य ते खरं सौंदर्य. त्यांना पाहिले म्हंणजे मनातला वैरभावच नाहीसा होतो आणि जगात कोणी दुष्ट म्हणून आहेत याची आठवणच राहात नाही. असं दर्शन घडल्यावर कोणाच्या हातातली शस्त्र गळून पडणार नाहीत ? त्यांचा आवाज ऐकल्यावर कोणाची मान त्यांच्यापुढे लवल्याशिवाय राहील? त्यांनी प्रेमाने आणि प्रसन्न मुद्रेने पाहिल्यावर त्यांच्याच सहवासात सर्वकाळ घालवावा असे कोणाला वाटणार नाही ? शत्रूना मित्र करणारं, तसलं खरं सौंदर्य त्याचं” हे रुक्मिणीच्या तोंडी घातलेले भाषण बालगंधर्वांच्याच दर्शनमूल्याचं सार्थ वर्णन आहे असं त्यांना रंगभूमीवर वावरताना प्रत्यक्ष पाहिलेल्या कोणत्या रसिकाला वाटणार नाही ? तसेच स्वयंवर नाटकाच्या चवथ्या अंकात “जिच्या गाण्याने मोहित होऊन गायी सभोवार जमतात ती नवरी मुलगी श्रीकृष्णाची पट्टराणी होणार असे राधेने कृष्णाला सांगितले” हे गोपाळरावांच्या तोंडी नाट्याचार्यांनी घातलेलं वाक्यही बालगंधर्वांच्या श्रवणमूल्याचे संदर्भात फार मोठा आशय आणि त्या बाबतीतला नाट्याचार्यांचा अनुभव आणि अभिप्रायही सांगून जाते. दर्शनमूल्य आणि श्रवणमूल्य या दोहोंच्या सिद्धीमुळेच बालगंधर्व संगीत मराठी रंगभूमीचे चिरंतन लेणे ठरले आणि सहजच “स्मरणमूल्य” या लोकोत्तरत्वासाठी आवश्यक असणाऱ्या तिसऱ्या घटकाचे धनी झाले-स्मृतिरुपाने, कीर्तिरुपाने ते चिरंजीव झाले. या तीनही मूल्यांनी वरमाला घातलेला गद्य आणि मराठी रंगभूमीवरील सम्राट म्हणजे कै. नानासाहेब फाटक.